راه تهذیب در قرآن(2)

موضوع بحث : راه تهذیب و تزکیه در قرآن کریم (2)

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین و هو خیرُموفق و معین؛ ثم الصلاة و السلام علی أشرف الأنبیاء و المرسلین، حبیب إله العالمین، أبی‌­القاسم محمد صلی الله علیه و علی أهل بیته الطاهرین المعصومین، من الآن إلی قیام یوم الدین؛ سیّما بقیة الله فی الأرضین.

صراط مستقیم یعنی بنده بودن

جلسه گذشته موضوع بحث، پیدا کردن راهی بود که پروردگار متعال برای همه انسان‌ها اعم از زن و مرد معین کرده بود که در طول زندگی از اول سن بلوغ تا آخرین روز عمر در آن راه زندگی را شروع و به پایان برسانند. ما به دنبال پیدا کردن چنین راهی بودیم، به حمدالله و حُسنِ­‌توفیقه این راه پیدا شد و دیدیم ضمن آیات کریمه قرآن کریم خود خدا این راه را خیلی واضح و روشن برای بنده‌­ها معیّن و مشخص کرده است،‌ که صراط مستقیم عبارت از چیست، همین قسمتی از این آیه کریمه کاملاً تفسیر واضح و روشن صراط مستقیم است،« وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ »[1]، در برابر فرمان من‌خدا، بنده‌وار اطاعت کنید،‌ صراط مستقیم این است، اگر از ما پرسیدند صراط مستقیم در قرآن کریم به چه معنا است؟، ما همین آیه را بخوانیم تفسیر کامل است، که یعنی اطاعت فرمان خدا. خدا دو تا فرمان دارد، انجام واجبات و ترک محرّمات، اگر ما اطاعت کردیم وارد صراط مستقیم شده­‌ایم، صراط مستقیم نه صراط آسمانی است نه زمینی است نه دریایی است و نه خاکی است، بلکه این است که فرمان از خدا باشد و اطاعت فرمان از ما انسان‌ها، اگر گوش به حرف خدا دادیم وارد صراط مستقیم هستیم و الا داریم در مسیر جنگل و جنگلی‌ها زندگی می­‌کنیم و دنیا مثل حالا می‌­شود، پس از اول سن بلوغ ما باید با انجام واجبات و ترک محرّمات بنده و عبد صالح خدا باشیم.

سر عصمت انبیا(ع)

سرّ اینکه پروردگار متعال همه انبیا(ع) را برای تربیت امت‌ها اعزام می­‌کند، در حالی که آن‌ها را عبد و بنده صالح خودش تربیت می­‌کند و هیچ‌کدام از انبیا(ع) عبد شیاطین و نفس­‌أمّاره نیستند و همه در حدّ شریعتشان معصوم هستند حتی یک مخالفت در برابر شریعتشان نمی‌­کنند چیست؟. سرّ آن این است که آن‌ها می­‌خواهند به مردم هم این معنی را یاد بدهند که شما هم گوش به حرف خدا بدهید، اگر پیامبران خودشان مخالفت کنند مردم هم زودتر از این‌ها مخالفت می­‌کنند، لذا خودشان محکم می­‌ایستند یک واجب را ترک نمی­‌کنند، یک حرام را مرتکب نمی­‌شوند تا امتشان از عملشان درس بگیرند و بعد با زبانشان تبلیغ می­‌کنند، وقتی زبان و عمل توأم می‌­شوند اثرش عمیق­‌تر است، چون آن‌ها می­‌خواهند بنده تربیت کنند، اسلام و قرآن کریم دین بنده­‌پروری است، چقدر پروردگار متعال در قرآن کریم به جای نام بردن از پیغمبر عظیم‌الشأن اسلام لقب تشریفی عبد را به او می­‌دهد، « وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا» [2]! این عبدنا کیست؟ پیغمبراکرم(ص) با همه مقام و عظمتش عبد خداست، بنده خداست، او آمده که ما را هم عبد تربیت کند نه آزاد، البته محدود در حدودی که پروردگار متعال دستور داده است بنابراین از این طرف ما باید عبد باشیم، از آن طرف هم صراط مستقیم راهش اطاعت فرمان خداست.

از چه کسانی اطاعت کنیم؟

خدای متعال در قرآن کریم اطاعت سه نوع فرمان را واجب کرده است، اول : فرمان‌های خودش در قرآن مانند: « فَأَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ »[3] و سایر امرها و نهی­هایی که گفته است، این‌ها را باید اطاعت کنیم، دوم :« وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ»[4]، فرستاده من هم هر چه گفت باید اطاعت کنید گفته­‌های او گفته من است و آیه فرستاد:«مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»[5]. اگر کسی رسول و فرستاده من را اطاعت کرد مثل این است که اطاعت من­‌خدا را کرده است،‌ سوم :« وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»[6] یعنی کسانی از خود شما که حق فرماندهی دارند نه اینکه تنها فرمان بدهند، یک نفر در یک کشور کودتا می‌کند و فرمان می­‌دهد این کار را بکنید آن کار را نکنید، شما حق ندارید اطاعت کنید چون او حق فرمان ندارد، او باید مجوّز داشته باشد، حضرات معصومین(ع) که فرمان می­‌دهند از پیغمبراکرم(ص) مجوز آورده‌­اند، روز غدیرخم پیغمبراکرم(ص) به امیرالمؤمنین(ع) مجوِّز داد گفت « مَن کُنتُ مُولاه فهذا عَلیٌ مولاه » [7]، آن هم به دومی داد، دومی هم به سومی و سومی تا دوازدهمی همه این‌ها        اولی‌­الامر منکم شدند، کسانی که صاحبان فرمان و مالک فرمان هستند و حق دارند فرمان بدهند، امروز این سه نوع فرمان اطاعتش بر ما واجب و لازم است، این تفسیر صراط مستقیم شد که ما هر روز موظفیم که حداقل ده بار در نماز از خدا بخواهیم « اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ »[8]،‌ خدا توفیق بدهد و ما هم گوش به حرف بدهیم، می‌­گوید دروغ نگویید ما هم دروغ نگوییم، دزدی نکنید دزدی نکنیم، ظلم نکنید ظلم نکنیم، این را اطاعت فرمان می­‌گویند، اگر همین کار را بکنیم همه کارها درست می­‌شود،‌ جامعه درست می‌­شود، فرد تربیت می­‌شود، زندان هم نداریم،‌ پاسبان هم نمی­‌خواهیم خود ایمان پاسبان انسان می­‌شود، آدم‌ها خودشان گناه نمی­‌کنند، دزدی نمی­‌کنند، این بساط راه نمی­‌افتد.

تنها راه رستگاری بندگی خدا

اما اگر بخواهیم ما گوش به حرف خدا ندهیم،‌ و مشکلات فردی و اجتماعی حل بشود باید صبر کرد تا روز ظهور انشاء الله برسد،‌ حالا حالاها درست شدنی نیست، راهش فقط اطاعت فرمان خداست، هر وقت اطاعت کردیم به همان مقدار مشکلات کم می‌­شود، اطاعت نکردیم مشکلات سر جایش هست و روز به روز هم بیشتر می‌شود، این راهی منحصر به فرد است، راه دیگر هم وجود ندارد، ‌هر کسی خودش بخواهد در زندگی راه درست کند،‌ موظف است نماز بخواند و در نماز بگوید:« اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ »[9]، پس همه راه‌ها باطل است الا یک راه که خود خدا در قرآن کریم مطرح فرموده است، این مسأله صراط مستقیم که وظیفه همه ماها می­باشد، زن و مرد باید در صراط مستقیم زندگی کنند، یعنی زیر سایه اطاعت فرمان، هر کجا هستی باش در بیابان و در خیابان باشی، شب یا روز باشد فرق ندارد، فرمان خدا که آمد باید اطاعت کنی، وقت نماز است باید نماز بخوانی، وقت روزه است باید روزه بگیری،‌ وقت حرف است باید حرف بزنی،‌ وقت سکوت است باید سکوت کنی، وظیفه را باید عمل کنیم شب و روز فرق ندارد،‌ مکان فرق ندارد. 

نزول آیات متعدد برای گرایش به سمت اطاعت فرمان خدا

بیان و تفسیر واضح صراط مستقیم خیلی سهل و آسان بود، دیدیم یک آیه کوچک تفسیرش کرد، حالا یک سؤالی پیش می­‌آید پس این همه آیات در قرآن کریم جمع شده است این‌ها مال چیست؟ شش‌­هزار و خُرده‌­ای آیه در قرآن است، با یکی دو تا آیه صراط مستقیم تفسیر شد، این همه آیه اینجا چه کاره‌اند؟ به چه منظور نازل شده‌­اند؟ شما باید این را بفهمید، موضوع کتاب آسمانی صراط مستقیم است که یعنی اطاعت فرمان خدا، این موضوع قرآن است،‌ اما خدای متعال که آفریننده انسان است می­‌دانست این آدم به این راحتی نمی‌­تواند گوش به حرف خدا بدهد، اگر انسان می‌­توانست که این‌گونه نبود از اول دنیا تا حالا اکثر مردم مخالفت فرمان خدا نمی­‌کردند، حالا هم همین طور است بعداً هم تا مدت زیادی مردم بیشترشان گوش به حرف خدا نمی­‌دهند، مراعات تقوا را در زندگی نمی‌­کنند، چرا؟ چون آدم گرفتار غرائز است، نفس­‌أماره حاکم بر او می‌­باشد، از آن طرف شیطان هم قسم خورده است که من نمی­‌گذارم انسان‌ها به طرف صراط مستقیم بروند« لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ »[10] ، سر راه‌رفتن به صراط مستقیم می­‌نشینم نمی­‌گذارم انسان‌ها به صراط مستقیم وارد شوند، یعنی کاری می‌کنم گوش به حرف خدا و رسول و امام ندهند، و همین کار را هم دارد می‌­کند، چون خدا می‌­دانست این‌گونه است، این آدم‌ها گرفتار این سه تا مشکل بزرگ هستند، و دائماً زمین می‌­خورند. تعداد زیادی آیات به عنوان تهدید از مخالفت فرمان یا تشویق برای اطاعت فرمان نازل کرده است، آیه نازل کرده است که اگر گوش به حرف بدهید چنین و چنان خواهم کرد، اگر مخالفت فرمان کنی پدرت را فردا درمی‌­آورم، تا آدم‌ها بترسند مخالفت نکنند و به طرف اطاعت فرمان خدا بروند، این آیات شش هزار و خُرده­ای می­‌شود، و همه این‌ها درباره همین است، مثلاً تعداد زیادی آیات راجع به جهنم و عذاب جهنم وارد شده است، همه این‌ها تهدید است، گوش به حرف ندهی عذاب‌ها پدرت را درمی‌­آورند، این آیات هم زیاد هستند آدم‌ها را می‌­ترسانند که به طرف اطاعت فرمان بروند. تعداد زیادی هم آیه راجع به بهشت و نعمت‌های بهشت نازل شده است، به عنوان تشویق کسانی که گوش به حرف خدا می­‌دهند که اگر زحمت کشیدی و روزه گرفتی بی­‌اجر و مزد نیست، فردا من در بهشت از شما پذیرایی می­‌کنم، تعداد زیادی از آیات این‌گونه است. تعداد زیادی از آیات مربوط به معاد جسمانی است، آن‌هایی که مخالفت فرمان خدا را می­‌کنند فکر نکنند اگر مخالفت کردند و مُردند کار تمام شده است و کسی با آن‌ها کار ندارد، این‌گونه نیست، من دوباره این‌ها را زنده می­‌کنم و می‌­پرسم آنجا چه کار کردی؟ اگر گوش به حرف داده باشند جزای خیر می‌دهم، اگر مخالفت کرده باشند پدرشان را در جهنم درمی­‌آورم،‌ این آیات هم مال این است. ‌تعداد زیادی از آیات متکفّل بیان عذاب استیصال برای اقوام گذشته است، همه این‌ها این را به ما یاد می­‌دهد که آن‌ها چه کار کردند که مبتلا به عذاب شدند؟ گوش به حرف پیغمبرشان ندادند، پیغمبرشان را اذیت کردند، ظلم کردند، کشتند، مبتلا به این بلا شدند مواظب باشید شما آن کارها را نکنید، وقتی انسان حساب می­‌کند می­‌بیند تمام آیات نهایتاً یکی از دو کار را انجام می‌­دهند، یا از مخالفت فرمان  می­‌ترسانند یا به اطاعت فرمان تشویق می­‌کنند تا ما به طرف اطاعت فرمان برویم. این نتیجه شش هزار و خُرده­ای آیه می‌­شود،‌ خیلی از آیات هم مربوط به اصل قیامت کبری است، که خدا دوباره انسان‌ها را زنده می­‌کند البته آن‌هایی که مکلَّف هستند، آن‌هایی که مطیع فرمان بودند ثواب می­‌دهد، آن‌هایی که مخالف بودند عذاب می‌­کند، همه این‌ها هم باعث می‌­شود ما را گرایش به طرف اطاعت فرمان خدا بدهند. دیدن این آیات با وجود شیطان، با وجود نفس­‌أماره، با وجود غرائز باعث می‌شود ما گرایش بیشتری به طرف اطاعت فرمان پیدا کنیم، خدای متعال خواسته یک کمکی به انسان‌ها بکند؛ البته به حد اجبار نمی‌­رسد اما موقعی که فرمان خدا می‌­رسد و ما سر دو راهی قرار می‌گیریم، خدا می­‌گوید این کار را انجام بده و نفس می­‌گوید بخواب و انجام نده، این آیات به ما کمک می­‌کنند که جانب اطاعت فرمان را تقویت کنیم. تنبلی نکنیم و مخالفت نکنیم که اگر مخالفت بکنیم خود را گرفتار عذاب می‌­کنیم.

دعوت به تقوا؛ اثر اصلی آیات

بنابراین تمام آیات قرآن کریم اثرش این است که ما را به طرف اطاعت فرمان گرایش بیشتری می­‌دهند، اما به حدی نمی­‌رسد که مجبور باشیم کار را انجام بدهیم بلکه اختیار همچنان سر جایش هست. کمتر آیه­‌ا‌ی پیدا می­‌کنید که در آن امر به تقوا وارد نشده باشد، تقوا یعنی گوش به حرف خدا دادن، وقتی فرمان خدا به ما می‌­رسد خودمان را از مخالفت فرمان حفظ کنیم و نگه داریم، تقوا از ماده وِقایَه است به معنای حفظ کردن و نگهداری، وقتی خدا می­‌گوید نماز بخوان، کاری کنم نماز بخوانم،‌ نماز را ترک نکنم اگر گوش به حرف بدهم خودم را از مخالفت فرمان حفظ کرده­‌ام،‌ اگر خدا می­‌گوید دروغ نگو، ظلم نکن، من هم مخالفت نکنم و خودم را از مخالفت فرمان حفظ کنم، این را تقوا می­‌گویند، چه امر زیاد باشد،‌ چه کم باشد.

عمومیت دعوت به تقوا از ابتداء خلقت انسان

اتفاقاً این کار را خدا از اولین شریعت انجام داده است، امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه فرمودند اولین شریعتی که خدا نازل کرد، دستور داد به مردم که تقوا را مراعات کنید، یعنی گوش به حرف بدهید، وقتی خدا با شما حرف می­‌زند می­‌گوید دروغ نگو، ظلم نکن این کارها را نکنید، اما مع‌­الاسف خیلی­‌ها مخالفت کردند، گوش نمی‌­دهند. خدای متعال هم در قرآن کریم انواع و اقسام آیات تقوا را برایمان نازل کرده است، گاهی در برابر تقوا وعده منافع مادی داده است و گاهی وعده منافع معنوی داده است، اول اعلام کرده فکر نکنید ما فقط در قرآن اسلامی به شما توصیه می‌­کنیم تقوا را مراعات کنید، ما از اولین شریعتی که کتابی به آن‌ها دادیم تا به شما برسد در همان جا اعلام کردیم و احکام و حرف‌هایمان را زدیم و گفتیم به حرف‌های ما باید گوش بدهید و این یعنی تقوا، « وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ»[11] ،‌ ما آن‌هایی که قبل از شما به آن‌ها کتاب دادیم یهودی، مسیحی و همچنین شما مسلمان‌ها که قرآن را به شما دادیم در همه این‌ها توصیه و سفارش کردیم که اتقوا الله، گوش به حرف خدا بدهید، مخالفت فرمان نکنید،‌ و این فرمان عمومی است، یا خطاب به مسلمان­‌ها دارد که ،« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»[12]، شما که خدا را قبول دارید گوش به حرف بدهید، خدا می­‌گوید نماز بخوانید بخوانید، روزه بگیرید بگیرید، ظلم نکنید نکنید، شما که خدا را قبول دارید حرف خدا را هم باید بپذیرید و عمل کنید.

آثار متعدد تقوا

و بعد پروردگار متعال برای تقوی آثار و منافع مادی برشمرده است، چون مردم اغلب مادی هستند،‌ مثلاً فرموده است: « وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ»[13]، اگر مردمی که در قُری و شهرها زندگی می‌­کنند گوش به حرف خدا می­‌دادند واجب خدا را انجام می­‌دادند؛ حرامش را هم ترک می­‌کردند من­‌خدا از بالا به اندازه نیاز باران می‌­فرستادم زمین هم بذرها را سبز می‌کرد، ارزاق عمومی انسان‌ها به وفور پیدا می­‌شد، اما ما ندیدیم یک قریه، یک شهر بتوانند باتقوا زندگی کنند، گاهی عده‌­ای تقوا را مراعات کردند و عده‌­ای هم نکردند که ببنیم حرف خدا پیاده می­‌شود یا نه، اما خدا گفته یکی از عوامل بزرگ جلوگیری از قحطی مسأله تقواست، اگر مردم گوش به حرف خدا بدهند معنا ندارد باران نیاید، خشکسالی بشود، امام صادق(ع) فرمودند هر سال به یک اندازه باران می‌­آید، منتهی یک منطقه­‌ای گناه می­‌کنند خدا سهم باران آن‌ها را به بیابان‌هامی‌­فرستد یا به دریا می‌ریزد، به این‌ها نمی­‌دهد، می‌­گوید چرا گناه کردید؟ به عنوان ادب کردن به این‌ها باران نمی­‌دهد سه سال، چهار سال خشکسالی می‌­شود، مشکلات پیش می‌­آید،‌ بنابراین خدا وعده داده است که تقوا را اگر مراعات کنید یکی از آثارش این است که قحطی پیش نمی­‌آید، خشکسالی پیش نمی‌­آید. قرآن حتی تقوا را در جنگ مؤثر اعلام کرده است، فرموده است :« إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لاَ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً»[14] اگر شما مسلمان‌ها در سایه صبر، تقوا را مراعات کنید توطئه و کید و مکر دشمن روی شما اثر منفی نخواهد گذاشت، بیاییم بررسی کنیم ببنیم تقوا در جنگ هم اثر دارد چون تقوا طبق آیه شریفه « وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ » [15] « مردم به یقین بدانید که خدا با آدم‌های باتقوا است»، یعنی آدم باتقوا به علاوه خداست، به علاوه علم و قدرت خداست، تنها نیست.‌ انسان خودش به تنهایی ضعیف است،‌ اما به علاوه خدای­ توانمند و قوی دیگر ضعیف نیست، خدامی­‌گوید اگر گوش به حرف بدهی هر کجا شما ضعیفی من کمکت می­‌کنم، شما نمی­دانی ولی من می‌­دانم، کمکت می­‌کنم، وعده داده است، لذا آیه فرستاد« مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا »[16] اگر کسی مستمراً تقوا را ادامه داد _- فعل مضارع دال بر استمرار است _– ، نه اینکه یک هفته، دو هفته گوش به حرف خدا بدهد، بلکه مستمراً انجام دهد یکی از آثارش این است «یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا»  یعنی در مضائق و تنگناهای زندگی دنیایی برایش بیرون شد فراهم می­‌کند، من خدا بلدم، قدرت دارم، علم دارم، آن انسان نه قدرت دارد نه علم، چون تقوا را مراعات می‌­کند به من ضمیمه می­‌شود از علم و قدرت من استفاده می‌­کند برایش راه بیرون شد فراهم می‌­شود، یک راهی را می­‌رود می‌­بیند همان راهی بود که باید می­‌رفت،‌ بعضی‌­ها چهل تا راه می­‌روند برمی­‌گردند اما کارشان درست نمی­‌شود،‌ تقوی یک همچنین اثری هم دارد، می­‌گوید خدا کاری می­‌کند از اول وارد راهی می­‌شوی که بنا بوده وارد بشوی، اما آن کسی که تقوا ندارد با فکر خودش وارد می­‌شود می­‌بیند اشتباه شد، دومین راه، سومین راه به نتیجه نمی­‌رسد، این هم یکی از وعده­‌های مادی زندگی است که اگر انسان بخواهد دچار ناراحتی، دچار اضطراب در اثر نرسیدن به مقاصد و اهداف نشود تقوا را مراعات کند، خدا کمکش می­‌کند از اول آن کاری که باید بکند انجام می­‌گیرد و به نتیجه می­‌رسد،‌ این‌ها نتیجه و فوائد مادی و معنوی تقوا است که پروردگار متعال ضمن آیات برای تشویق انسان‌ها نازل کرده است، بعد از بیان صراط مستقیم همه این آیات آدم‌ها را دعوت می‌­کنند به اینکه گوش به حرف بدهید، اگر چه شیطان می­‌گوید نه، نفس­‌أماره می­‌گوید نه، اما شما گوش به حرف خدا بدهید این همه منافع در ادامه این تقوا نصیب شما خواهد شد، بنابراین مشخص شد موضوع کتاب آسمانی ما هدایت انسان‌ها است، هدایت هم یعنی راهنمایی، آن راه هم عبارت است از صراط مستقیم، صراط مستقیم هم طبق تفسیر خود خدا اطاعت فرمان خداست، یعنی انجام واجب و ترک حرام، این محور و موضوع قرآن کریم است، مابقی آیات هم به عنوان دعوت ما و تشویق ما به اطاعت فرمان نازل شده است، چون خدا می­‌دانست که در ما چیزهایی است که ما را دعوت به مخالفت می­‌کند، لذا خدا هم این آیات را نازل کرده ما بخوانیم و به آن مشوّق­‌ها دلگرم بشویم و به طرف اطاعت فرمان خدا برویم.

وظیفه طلبه‌ها در مسیر دعوت مردم

به خصوص شغل ما طلبه­‌ها دو چیز بیشتر نیست، اول ما می­‌خواهیم اسلام شناس شویم، دوم دین را به مردم برسانیم و ابلاغ کنیم، این یکی از وظایف است، باید درس بخوانیم که بتوانیم راه را از قرآن و حدیث بفهمیم و به مردم ابلاغ کنیم، برای این کار اول باید خودمان عمل کنیم، انبیا(ع) اول عمل می‌کردند بعد از مردم می‌­خواستند، پیغمبراکرم(ص) فرمودند اگر من می­‌گویم شما نماز بخوانید اول خودم می­‌خوانم بعد می­‌گویم شماها بخوانید، اگر می­‌گویم فلان کار را نکنید حرام است، اول خودم   نمی­کنم بعد به شمامی­‌گویم نکنید، ما اول قبل از مردم باید عمل به دانسته­‌هایمان کنیم بعد آن را از مردم بخواهیم، اگر خدای نکرده ما هم مثل مردم گاهی انجام بدهیم گاهی انجام ندهیم نمی­‌توانیم در جامعه اثر مثبت بگذاریم و محروم می‌­شویم، مردم می‌­فهمند می­‌گویند ما را از کار می‌­اندازند، بنابراین هم باید خوب درس بخوانیم تا بتوانیم خوب از قرآن و حدیث بهره ببریم، و بعد هم خودمان اول عمل کنیم، حتی یک واجب را ترک نکنیم و یک حرام را مرتکب نشویم انشاء الله، آنگاه وجودمان چراغ روشن در راه این جامعه قرار می­‌گیرد و از وجود ما خیلی­‌ها بهره می­برند. حال که فهمیدیم راه ما در زندگی اسمش صراط مستقیم است آن هم عبارت از اطاعت فرمان خداست امیدواریم که پروردگار متعال کمک کند پیش قدم باشیم و مردم عملاً از ما یاد بگیرند بعد با زبان مردم را به تقوا و صراط مستقیم دعوت کنیم. نثار ارواح طیّبه آن‌هایی که این راه را به ما یاد دادند و احکام خدا را به ما منتقل کردند و به ما هم گفتند خودشان در حد عصمت عمل کردند و گفتند شما نمی­‌توانید معصوم باشید بلکه در حد تقوا مراعات کنید. نثار ارواح طیبه همه آن‌ها سه صلوات ختم کنید.

متن­ درس اخلاق حضرت آیت الله خوشوقت تهرانی (اعلی الله مقامه) –  19/12/1389

حرم حضرت معصومه ( سلام الله علیها) مسجد اعظم _-  قم