تَفَقُّه در دین، نعمتی بزرگ

قرائت[1] آیات مبارکه سوره مریم (36- 40)     

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ   

وَ إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ * فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ * أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنَا لکِنِ الظَّالِمُونَ الْیَوْمَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ * وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ * إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ إِلَیْنَا یُرْجَعُونَ *  

موضوع بحث : تَفَقُّه در دین نعمتی بزرگ

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین و هو خیرُموفق و معین؛ ثم الصلاة و السلام علی أشرف الأنبیاء و المرسلین، حبیب إله العالمین،أبی‌القاسم محمد صلی الله علیه و علی أهل بیته الطاهرین المعصومین، من الآن إلی قیام یوم الدین؛ سیّما بقیة الله فی الأرضین.

وابستگی به نبوت و علم قرآن دو امتیاز اهل ­بیت علیهم السلام

در مقاتل آمده است که امام حسین صلوات الله و سلامه علیه شب عاشورا خطبه‌ای خواندند. این خطبه به این جمله­ ها مُصدّر بود، فرمودند: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْمَدُکَ عَلَى أَنْ أَکْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ‏ وَ فَقَّهْتَنَا فِی الدِّینِ وَ جَعَلْتَ لَنَا أَسْمَاعاً وَ أَبْصَاراً وَ أَفْئِدَةً فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین»[2]. در شب‌عاشوراء شبی که حساس‌ترین شب است و آخرین شبِ‌عُمر ایشان است این دو را انتخاب کرده‌اند. «أَکْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ» یعنی ما از نسل پیغمبراکرم و نبوّت ایشان در بیت ماست. دوم ما را در دین فقیه و دین‌شناس قرار دادی و هر چه را در دین آورده‌­اند ما بلدیم. این دو تا را به عنوان دو نعمت بزرگ مطرح فرمودند و در مقابل فرمودند «اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْمَدُکَ» در برابر این دو نعمت بزرگ، ما خدا را تجلیل و تمجید می‌کنیم.

نبّوت که نعمت بزرگی است، خیلی روشن و واضح است اگر نبوت نبود همه‌ی مردم بت‌پرست می‌شدند هر کسی در این امت و در آینده، قرار است به کمال برسد، مهذّب و مزکّی بشود، به برکت همین نبّوت ایشان است. ایشان حرف‌هایی آوردند و آن‌هایی که انتخاب کردند که عمل کنند و عمل کردند؛ استفاده بردند. بنابراین این همه رحمت و خیر و فضیلت، به برکت پیامبری ایشان به ما رسید چون اگر ایشان واسطه‌ی فیض نبود، وحی دریافت نمی‌کرد و به ما نمی‌رساند ما هم همچنان مانند آن‌های دیگر بودیم. بنابراین خود نبوّت و وابستگی به نبوّت امتیاز بزرگی است.  

اهمیت تَفقّه در دین

امتیاز دوم تفقه در دین است «وَ فَقَّهْتَنَا فِی الدِّینِ»، دین چیزی است که نسخه‌ی تکامل انسان‌هاست. اگر باشد و انسان به کار بگیرد هم فرد و هم جامعه رشد می‌کند و تکامل پیدا می‌کند، دنیا و آخرت، ماده و معنی، اصلاح می‌شود. همه‌ی این‌‌ها زیر سَرِدانستنِ‌دین و پیاده کردن دین اصلاح می‌شود. اگر دین نبود و یا بود و ما نمی‌دانستیم و جاهل بودیم هیچ‌ کدام از این‌‌ها پیش نمی‌آمد.

تَفقّه ثمره نبوت  

بنابراین این‌ها نعمت‌های بزرگ بعد از نبّوتند چون کلید این‌ها هم نبّوت است. اگر نبّوت نبود فقه هم نبود. بنابراین اول نبّوت و بعد از دل نبّوت فقه در می‌آید که مردم اگر یاد بگیرند چه کار بکنند و چه نکنند، آن نتایج مترتب می‌شود، به خیر کثیر و رحمت فراوان می‌رسند[3]. این دو تا دو نعمت بزرگی است. خدای متعال به یک عدّه‌ای نبوت داده و دیگر هم تکرار نمی‌شود، البته نیازی هم نیست، آخرین نسخه‌ی تکامل انسانی را پروردگار متعال به دست پیغمبراکرم داد و ایشان هم به مردم رساند و این مردمند که باید آن را با عقل به کار بگیرند و عمل کنند تا نتایجش را دریافت کنند و اگر نکردند خودشان متضرّر می‌شوند.

 تَفَقُّه یکی از واجبات الهی

امّا مسأله‌ی فقه وظیفه­‌ی ما است، هم وظیفه‌ی امروز ما است هم وظیفه‌ی آیندگان است. چون دیگر بعد از این، کتاب­ و پیغمبر نخواهد آمد و هر چه هست همین‌هاست. هر کسی بخواهد مهذّب و مزکّی بشود باید به همین‌ها عمل کند منتهی بعد از یاد گرفتن، بنابراین یکی از واجبات، مسأله‌ی یاد گرفتن مسائل دینی است. عقاید، احکام، مسائل اخلاقی و الّا آدم همین‌جور سر را بیندازد پایین و برود هیچ اتفاقی نمی‌افتد.

حالا خدا به ما توفیق داده و ظاهراً می‌خواهیم بگوییم که داریم دنبال یاد گرفتن فقه می‌رویم، اوّلا باید این را نعمتی بسیار بزرگ تلقی کرد، امام حسین فرمود: «وَ فَقَّهْتَنَا فِی الدِّینِ» نعمت بزرگی است. خیلی نعمت­‌ها هست ولی آن‌ ها را نگفت. فقّهتنا را گفت یعنی اگر فقه بلد نباشیم _- که غالباً این‌ گونه است _- همه چیز از بین رفته است، امر مردّد بین همه یا هیچ است. بنابراین اگر خدا توفیق داد و به یک عده‌ای امکانات داد، مقدمات داد که این‌ها بتوانند دنبال تفقّه بروند و فقیه بشوند نعمت بسیار بزرگی است.

شکر بزرگ به خاطر نعمت تَفقّه در دین

«فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین» پشت سرش است، در مقابل هر نعمت، شکری واجب است. آن ‌هایی که موفق هستند و می‌توانند بگویند «أَکْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ» آن‌ ها باز «فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین» هم می‌گویند چون خدا نعمت بزرگی به آن‌‌ها داده است، باید قدرش را بدانند. آن‌‌هایی که خدا فقه به آن‌‌ها داده یا در راه فقه هستند آن‌‌ها هم نعمت بزرگی نصیبشان شده است باید سپاسگزاری کنند نه کفران‌نعمت. بعضی‌‌ها کفران نعمت می‌کنند و وسط راه می‌گذارند می‌روند، یعنی یک چیز بهتر گیر آورده‌­اند! دنبال او می‌روند. دنبال صنار و سه شاهی می‌روند. این هم حتماً در آن است هر کسی که در راه فقه راه افتاد نمی‌گویند تا دم بهشت برود گاهی وسط راه، شیطان راه را کج می‌کند، لباس را در می‌آورد و می‌رود کارهای دیگر می‌کند، این هم هست. خدا «فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین» را درباره‌ی آن­ عمل نمی‌کند؛ لذا اگر کسی موفق شد و مقدمات اجازه داد به او که بیاید در خط تفقّه باید سپاسگزاری کند؛ چون خیلی‌ها از این محروم هستند. حالا خدا به این داده، چرا؟ خدا خودش می‌داند. اگر این نعمت را دریافت کرد حتماً باید سپاسگزاری کند.

 عمل به محتوای فقه اولین قدم شکرگزاری

اوّلین سپاسش این است که به محتوای فقهش عمل کند، نه این که کتاب بنویسد، اوّل عمل کردن به فقهی که خدا به او یاد داده و بعد آن را رساله کند و بدهد به دیگران که آن‌‌ها هم موفق شوند. اگر خودش عمل نکند و فقط رساله بنویسد و بدهد به دیگران فایده ندارد «فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین» نیست.

 امام صادق صلوات الله و سلامه علیه فرمودند: سپاسگزاری و شکر سه ­پایه دارد پایه اوّل این که نعمت را از خدا ببینیم باور کنیم که این مقدمات را خدا داده است در اختیار کسی نبود که به من بدهد. دوّم این که با زبان این را اظهار کنم و سوم این که نعمت‌ِخدا را در راه معصیت‌خدا خرج نکنم. در حالی­ که (غالباً) همه‌ نعمت ها در راه معصیت و همه‌ی معاصی با نعمت‌های خدا انجام می‌گیرد. بنابراین اگر خدا به کسی فقه داد باید این‌ گونه شکر کند هم با زبان سپاسگزاری کند و هم نعمت خدا را در راه معصیت خرج نکند و هم اولین کسی باشد که به فقهی که خدا به او داده عمل کند. فقه را خدا نمی‌دهد به آدم که برای دیگران بنویسد و یاد بدهد، اوّل از خودش باید شروع بشود، سپاسگزاری این است. بنابراین خدای متعال ظاهراً برای ما دارد این کارها را می‌کند که در خط تفقّه هستیم. وقتی یاد گرفتیم باید عمل کنیم بعد هم در مقابل این نعمت سپاسگزاری کنیم. اگر این نعمت را سپاسگزاری کردیم خدا ما را نگه می‌دارد وسط راه در نمی‌رویم.

خیلی‌­ها اهلیّت دریافت توفیق ندارند چند سال درس خارج هم رفته، می‌گذارد می‌رود لباس‌ها را هم در می‌آورد و ریش‌‌ها را هم می‌تراشد! و می‌رود. چون سپاسگزاری نکرده خدا این‌‌ها را از او گرفته است. چون خدا در قرآن کریم اعلام کرد کسی که سپاسگزار نعمت‌های من باشد من نعمت را بر او زیاد می‌کنم و اگر کفران نعمت کرد از او سلب می‌کنم[4]. بنابراین قدرش را ندانسته ارزان فروخت و رفت دنبال کارهای دیگر.

بنابراین حالا که خدا به ما توفیق داده است با این اوضاع که همه، به جاهای دیگر می‌روند و ما این جا آمدیم باید این را قدر بدانیم، نعمت بزرگ تلقی کنیم و سپاسگزاری کنیم تا خدا برای ما نگه دارد و الّا شیطان با دو دست، آماده‌ی گرفتن است؛ راه را کج کنیم و برویم سراغ پول و این چیزها، همان ‌طور که خیلی‌ها رفتند. زمان مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری افرادی رفتند ریش تراشیدند که می‌گفتند اگر در حوزه می‌ماندند مرجع می‌شدند امّا عمل به فقه نکردند و خداوند محرومشان کرد. آدم سر قبر بعضی از آن‌ها می‌رود می‌­بیند چه چیزهایی نوشته‌اند امّا مُردند و در سوراخ موش رفتند. به هر حال سپاسگزار نعمت‌های خدا من جمله همین تفقه باشیم طلبگی یعنی این که می‌خواهیم دین را بفهمیم. دین فهمیدیم اول باید خودمان عمل کنیم ان شاء الله اگر یک همچنین نعمتی را خدا به ما داد بعد هم نعمت دومی است که عمل کردن به فهمیده‌هایمان است، دیگر کار مشکل می‌شود باید شب و روز سپاسگزار باشیم معتقد باشیم خدا به ما نعمتی بسیار بزرگ داده است. اگر این را کوچک تلقی کنیم در می‌رویم نعمت‌های دیگر را بزرگ‌تر از این ­بینیم آن طرف می‌رویم. لذا فرمودند: «فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین» حالا که این نعمت‌های بزرگ را به ما دادی نعمت سپاسگزاری هم بده، کفران نعمت نکنیم که از ما سلب نشود.

امیدواریم پروردگار متعال در برابر نعمتی که به ما مرحمت کرده به خصوص نعمت ارتباط و انتساب با معدن نبوت و تفقّه در دین که دو نعمت بسیار بزرگ معنوی هستند از جمله شاکرین باشیم «فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِین». اگر سپاسگزاری نکنیم آرام، آرام آدم می‌بیند که مقدمات فراهم شده و رفته است و بیچاره شده است امّا اگر سپاسگزار بودیم خدا نگه می‌دارد ان شاء الله زیادترش هم می‌کند. امیدواریم خدای متعال ما را قدردان نعمت تفقه قرار بدهد ان شاء الله اول هم خودمان عمل کنیم بعد در اختیار دیگران قرار بدهیم.

نثار ارواح طیّبه‌ی خاتم انبیاء و همه‌ی­ حضرات معصومین علیهم الصلاة والسلام و شهدای خط تشیع و امام شهدا سه صلوات ختم کنید.

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم.

درس اخلاق حضرت آیت الله خوشوقت تهرانی (اعلی الله مقامه)

مدرسه علمیه حضرت صاحب الأمر عجل الله فرجه 02/10/1389